Για περίπου δύο χρόνια, μία φορά τον μήνα, ο Γιάννης Γιαννάτος άφηνε τη δουλειά, τους φίλους και την οικογένειά του στην Αθήνα και ταξίδευε στη χερσόνησο του Αθω. Ο σκοπός του ή, για να το θέσουμε ορθότερα, η αποστολή του, ήταν να φωτογραφίσει την Αθωνική Πολιτεία. Οχι ως αξιοθέατο ή μνημείο, αλλά σαν μια ζωντανή μαρτυρία της πίστης, της εγκαρτέρησης και της ενατένισης του Θείου.
Το έργο που ανέλαβε να φέρει σε πέρας με τη συνδρομή της Μονής Βατοπαιδίου αθροίστηκε σε περίπου 23.000 φωτογραφικά στιγμιότυπα. Κάποια από αυτά βρήκαν μια θέση στο φωτογραφικό λεύκωμα με τίτλο «Πέρα από το Ορατό» (εκδόσεις Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου) και έγιναν πρώτη ύλη για μια έκθεση που φιλοξενήθηκε τον προηγούμενο μήνα στο Ζάππειο Μέγαρο.
© Γιάννης Γιαννάτος
Ο Γιαννάτος, ο οποίος ασχολείται ερασιτεχνικά με τη φωτογραφία – και μάλιστα με τη φωτογραφία δρόμου –, λέει πως είναι σήμερα ένας αλλαγμένος, ένας διαφορετικός άνθρωπος από εκείνον που το 2023 επισκέφθηκε για πρώτη φορά το Αγιον Ορος και μοιράστηκε με τον γέροντα Εφραίμ τη σκέψη του να δημιουργήσει ένα ανθρωποκεντρικό παλίμψηστο εικόνων – στην πραγματικότητα στιγμών.
Μεσολάβησαν πολλές επισκέψεις στον Αθω, πολλά χιλιόμετρα περιπάτων στα θεοβάδιστα, άγρια μονοπάτια της αυτόνομης μοναστικής Πολιτείας, πολλές συζητήσεις με τους μοναχούς και άλλες τόσες σιωπές.
Ο Γιαννάτος κατάφερε να δημιουργήσει ένα μοναδικό φωτογραφικό ντοκουμέντο, διανθισμένο με κείμενα και μαρτυρίες των μοναχών, και μάλιστα χωρίς να χρειαστεί να παρεκκλίνει ούτε κατ’ ελάχιστον από την πορεία που είχε χαράξει. Πως πήγε δηλαδή στο Αγιον Ορος όχι για να υφαρπάξει, αλλά για να δανειστεί στιγμές.
© Γιάννης Γιαννάτος
Αναρωτιέμαι, κατ’ αρχάς, γιατί επιλέξατε οι φωτογραφίες σας από το Αγιον Ορος που περιελήφθησαν στο λεύκωμα να είναι ασπρόμαυρες.
«Πιστεύω ότι η έγχρωμη φωτογραφία περιγράφει. Η ασπρόμαυρη ερμηνεύει. Η απουσία του χρώματος υποχρεώνει με έναν τρόπο τον θεατή να επικεντρωθεί και να δει τελικά λίγο βαθύτερα».
Πώς ένας φωτογράφος δρόμου αποφασίζει να καταγράψει τη ζωή και την καθημερινότητα στον Αθω;
«Θυμάμαι ότι βρισκόμουν στη Ρώμη, έπειτα από μια έκθεση που είχα κάνει εκεί, η οποία είχε ακολουθήσει μια άλλη έκθεση στο Λονδίνο. Βρισκόμουν, ας πούμε, σε μια σειρά επαγγελματικών επιτυχιών, όμως μέσα μου ένιωθα ότι είχα φτάσει σε ένα τέρμα.
Αναρωτιόμουν τι νόημα είχε να εκθέτω, να συλλέγω βραβεία και διακρίσεις. Ξεκίνησα τότε να σκέφτομαι τι θα μπορούσα να κάνω για να προσφέρω. Και μάλιστα κάτι που να εμπεριέχει όλα τα υψηλά ιδανικά με τα οποία γαλουχηθήκαμε. Τον πολιτισμό, την ιστορία, την έννοια της πίστης αλλά και της πατρίδας.
«Στο Αγιον Ορος έμαθα ότι ο χρόνος είναι σύμμαχός μας και όχι εχθρός, όπως δηλαδή τον αντιμετωπίζουμε στην κοσμική ζωή μας. Εκεί είναι υποσύνολο του αιωνίου, ενώ στην κοσμική ζωή μας είναι υποσύνολο του εφήμερου».
Ετσι έφτασα στο Αγιον Ορος, έναν τόπο που, κατά τη γνώμη μου, συμπυκνώνει όλα τα παραπάνω. Κάνοντας την έρευνά μου έφτασα γρήγορα στη Μονή Βατοπαιδίου, η οποία πέρα από το μεγάλο της φιλανθρωπικό έργο έχει πολύ αναπτυγμένα πολιτιστικά, καλλιτεχνικά και εκδοτικά τμήματα.
Ετσι, το 2023, ξεκίνησα για το ταξίδι μου στο Αγιον Ορος. Ηταν μάλιστα η πρώτη φορά που επισκεπτόμουν την Αθωνική Πολιτεία.
© Γιάννης Γιαννάτος
Ηρθα σε επαφή με τον γέροντα Εφραίμ, τον ηγούμενο της Μονής Βατοπαιδίου, ο οποίος, όταν του εξήγησα τη σκέψη μου, μου έκανε μια πολύ απλή αλλά καθοριστική ερώτηση. «Γιατί;». Το γιατί στο Αγιον Ορος πρέπει να απαντιέται πάντα.
Του μίλησα λοιπόν για την ανθρωποκεντρική αλλά μη προσωποκεντρική προσέγγιση που είχα στο μυαλό μου και έτσι ξεκινήσαμε για να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε. Για δύο χρόνια έφευγα από την Αθήνα κάθε μήνα και για επτά έως δώδεκα ημέρες φωτογράφιζα στο Αγιον Ορος».
Θα λέγατε πως πριν από την επαφή σας με το Ορος και τους ανθρώπους του ήσασταν κοντά στην πίστη;
«Οχι ιδιαίτερα. Δεν ήμουν μακριά. Είχα όμως τη σχέση που έχουμε οι περισσότεροι. Εκκλησία κάθε Χριστούγεννα και Πάσχα. Θα έλεγα πως ήμουν σχεδόν αδιάφορος. Ομως αυτό άλλαξε, κατ’ αρχάς σε φιλοσοφικό επίπεδο, ήδη από την πρώτη μου επαφή.
Οταν, για παράδειγμα, είπα στον γέροντα Εφραίμ πως ήθελα να διαθέσω το έργο μου ως δωρεά και ανώνυμα και εκείνος μου επισήμανε πως είναι σημαντικό να υπάρχει το όνομα όχι για εμάς εδώ σήμερα, αλλά για τους επιστήμονες που πιθανόν θα μελετήσουν το έργο σε 300, 400 ή 500 χρόνια. Αυτό ήταν το πρώτο σοκ για εμένα. Με την έννοια πως ό,τι κάνουμε στην κοσμική ζωή μας έχουμε συνηθίσει να έχει εφήμερο χαρακτήρα.
«Στην Αθωνική Πολιτεία οι μοναχοί έχουν μόνο υποχρεώσεις, χωρίς κανένα δικαίωμα, παρά μόνο ένα. Να αγαπούν τον Θεό. Αυτό από μόνο του είναι συγκινητικό».
Αργότερα ρώτησα τους πατέρες πόσο χρόνο είχα για να ολοκληρώσω αυτό το έργο. Μου απάντησαν «Οσο θέλει ο Θεός». Αυτό ήταν το δεύτερο σοκ που με έκανε να καταλάβω ότι το Αγιον Ορος πραγματεύεται το αιώνιο. Ετσι κι εγώ έπρεπε να αλλάξω τον τρόπο που φωτογραφίζω. Ας μην ξεχνάμε πως η φωτογραφία δεν είναι κάτι άλλο πέρα από αποτύπωση της ματαιότητας».
Πώς δουλέψατε πρακτικά στο πεδίο; Τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε;
«Υπήρχαν διαφόρων ειδών προβλήματα. Τεχνικά, ας πούμε, όπως το γεγονός ότι οι εκκλησίες δεν φωταγωγούνται. Υπήρχαν οι δυσκολίες της φύσης. Το Ορος είναι και άγιον αλλά και άγριο. Ομως αυτά λίγο-πολύ λύνονται.
Το πιο ουσιαστικά δύσκολο κομμάτι ήταν εκείνο της συνύπαρξης με τους πατέρες. Σε έναν χώρο όπου απαγορεύεται αυστηρά η φωτογραφία, εγώ έπρεπε να φωτογραφίζω.
© Γιάννης Γιαννάτος
Στην αρχή ήμουν κόκκινο πανί. Οταν όμως κατάλαβαν ότι αυτό ήταν το δικό μου διακόνημα και είδαν τον τρόπο με τον οποίο κινούμουν, τότε άρχισαν να ανοίγουν οι πόρτες.
Στην πραγματικότητα, έγινα κομμάτι της ζωής του Αγίου Ορους. Δηλαδή, όταν οι μοναχοί είχαν κάποια εργασία, καθόμουν κι εγώ μαζί τους και βοηθούσα. Στο τέλος της εργασίας, αφού, για παράδειγμα, είχαμε μαζέψει μήλα ή σταφύλια, τραβούσα διακριτικά κάποιες εικόνες».
Για τι αριθμό φωτογραφιών μιλάμε;
«Απαθανάτισα συνολικά 23.000 φωτογραφίες».
© Γιάννης Γιαννάτος
Και η τελική επιλογή για το βιβλίο έγινε από εσάς;
«Κυρίως από τη σύζυγό μου. Το βιβλίο, όπως και η έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο Ζάππειο, βασίζεται σε τέσσερις άξονες. Τον πολιτιστικό, τον ιστορικό, τον θρησκευτικό και τον καλλιτεχνικό. Το ζητούμενο ήταν κανένας άξονας να μην υπερτερεί του άλλου».
«Από όποια αφετηρία κι αν ξεκινήσει κανείς, πάντα κάτι έχει να πάρει από το Αγιον Ορος. Και ο φανατικός και ο δογματικός και ο άθρησκος και ο άπιστος, όλοι κάτι έχουν να πάρουν από τον Αθω».
Θυμάστε κάποια σκηνή ή κάποιο στιγμιότυπο από την περιήγησή σας στο Ορος;
«Κάτι που έμαθα στο Αγιον Ορος είναι πως οι μοναχοί έχουν μόνο υποχρεώσεις, χωρίς κανένα δικαίωμα, παρά μόνο ένα. Να αγαπούν τον Θεό. Αυτό από μόνο του είναι συγκινητικό.
Δεν θα μπορούσα να ξεχάσω ποτέ έναν ασκητή που με φιλοξένησε για ένα βράδυ στο κελί του και το πρωί, όταν ξεκινούσα για την πεζοπορία σε ένα δύσκολο μονοπάτι και είδα πως οι πάτοι των παπουτσιών μου είχαν ξεκολλήσει, έβγαλε και μου έδωσε τα δικά του παπούτσια. Εφυγα προς το δάσος και έκλαιγα.
Μια άλλη ανεξίτηλη στιγμή ήταν όταν χάθηκα στα δάση του Αθωνα. Για επτάμισι ώρες περιφερόμουν ανάμεσα σε πανύψηλα δέντρα, χωρίς νερό και χωρίς σήμα στο κινητό. Χωρίς καν να μπορώ να δω τον ουρανό από το ύψος των δέντρων.
Ομολογώ ότι ήταν μια στιγμή που με είχε κυριεύσει ο φόβος. Οταν πια άρχισε να νυχτώνει, θεώρησα ότι πλέον έρχεται το τέλος. Οι πιθανότητες να έβγαινα ζωντανός ήταν μηδαμινές.
© Γιάννης Γιαννάτος
Εκεί θεωρώ ότι είχα την πρώτη μου ουσιαστική επαφή με την πίστη. Παρότι βρισκόμουν σε κατάσταση πανικού, θυμήθηκα τον γέροντα Εφραίμ που έλεγε: «Αν ποτέ βρεθείτε στα δύσκολα, βγάλτε το κομποσκοίνι και προσευχηθείτε». Αυτό έκανα.
Μάλιστα δεν προσευχήθηκα για να σωθώ, αλλά για να τελειώσει όλο αυτό, να φύγω ήσυχα. Λίγα λεπτά μετά και ενώ συνέχιζα να βαδίζω στο πουθενά, βρήκα ένα μικρό δρομάκι ανοιγμένο από υλοτόμους. Περπάτησα για άλλες δύο ώρες, ώσπου το κινητό βρήκε σήμα. Τότε τηλεφώνησα στη Μονή και κατάφεραν να με εντοπίσουν.
© Γιάννης Γιαννάτος
Ολες αυτές οι εμπειρίες και το εσωτερικό ταξίδι που πυροδότησαν αποτυπώθηκαν στις εικόνες από το Αγιον Ορος.
Σκεφτείτε ότι στην αρχή πήγαινα και επέστρεφα με 2-3.000 φωτογραφίες, από τις οποίες οι 15 ήταν καλές. Στο τέλος, στα τελευταία ταξίδια, επέστρεφα μόνο με 50 φωτογραφίες αλλά οι 40 ήταν κορυφαίες. Κάτι άλλαξε. Οσα έζησα έδωσαν μια άλλη υπόσταση και μια άλλη ενέργεια στη δουλειά μου εκεί.
«Το Αγιον Ορος πραγματεύεται το αιώνιο. Ετσι κι εγώ έπρεπε να αλλάξω τον τρόπο που φωτογραφίζω. Ας μην ξεχνάμε πως η φωτογραφία δεν είναι κάτι άλλο πέρα από αποτύπωση της ματαιότητας».
Ξέρετε, κάθε Μονή έχει το δικό της οστεοφυλάκιο. Ετσι και στο Βατοπαίδι, όλη η ιστορία του μοναστηριού στα 1.000 και πλέον χρόνια που υπάρχει, βρίσκεται σε αυτό το οστεοφυλάκιο. Θυμάμαι τους μοναχούς να μου λένε πως η απόσταση που έχουν να διανύσουν στη γη είναι αυτά τα 30 μέτρα που χωρίζουν τη Μονή από το οστεοφυλάκιο. Ολη η υπόλοιπη απόσταση είναι πνευματική».
Ποιο ήταν το μάθημα που πήρατε από το Ορος;
«Οτι από όποια αφετηρία κι αν ξεκινήσει κανείς, πάντα κάτι έχει να πάρει από το Αγιον Ορος. Και ο φανατικός και ο δογματικός και ο άθρησκος και ο άπιστος, όλοι κάτι έχουν να πάρουν από τον Αθω. Και αυτό είναι κάτι που μου έμαθαν οι μοναχοί.
© Γιάννης Γιαννάτος
Τι πήρα εγώ; Την αντίληψη της διάστασης του χρόνου. Αντιμετώπισα και έμαθα τι σημαίνει το αιώνιο.
Εμαθα ότι ο χρόνος είναι σύμμαχός μας και όχι εχθρός, όπως δηλαδή τον αντιμετωπίζουμε στην κοσμική ζωή μας. Στο Αγιον Ορος ο χρόνος είναι υποσύνολο του αιωνίου, ενώ στην κοσμική ζωή μας είναι υποσύνολο του εφήμερου.
© Γιάννης Γιαννάτος
Εμαθα και κάτι ακόμα. Πως το άγχος δεν είναι τελικά τίποτα άλλο από έπαρση. Νόμιζα ότι ήταν κάτι εξωγενές, ότι έρχεται και φεύγει, ότι γεννιόμαστε ή ότι ζούμε τέλος πάντων με αυτό.
Ομως οι μοναχοί μού έμαθαν ότι ξεκινά από τον εγωισμό μας, από την άρνησή μας να ομολογήσουμε την αδυναμία μας και να ζητήσουμε βοήθεια από τον διπλανό μας».
